woensdag 4 mei 2011

Toeval bestaat niet : de wording van de nieuwe Epictetusvertaling

Toen ik in 1986 mijn proefschrift over de overlevering van de tekst van Plato’s Politeia voltooid had, vond ik dat ik tijd had om puur voor mijn plezier teksten te gaan lezen. Toevallig had ik via een antiquariaat een oude Didot-uitgave gekocht met daarin teksten van Epictetus en enkele andere filosofen. Van Epictetus had ik wel eens gehoord dat hij het Encheiridion had geschreven, en dat sloeg ik dus op. Maar ik begreep er niets van. Gelukkig bood de vertaling in Oldfathers Loeb-uitgave uitkomst. 
            Toen ik Oldfathers voorwoord op het Encheiridion las, zag ik tot mijn verbazing dat de meest recente editie van deze tekst uit het jaar 1798 stamde. Oldfather meldde dat dit vooral kwam door de enorm ingewikkelde overlevering. Dat liet ik me geen twee keer zeggen! Gewapend met de onder leiding van Dick Schenkeveld en Siem Slings verworven vaardigheden in het onderzoek naar tekstoverlevering begon ik vol goede moed aan het verzamelen en bestuderen van het materiaal. In 1999 is mijn editie met beschrijving van de overlevering uiteindelijk bij Brill verschenen, in 2007 gevolgd door een uitgave van alleen de tekst bij Teubner.
            Maar mijn toevallige ontmoeting met Epictetus in 1986 had nog meer gevolgen. Door mijn werk aan de editie kwam ik (wederom toevallig) in contact met Paul Oskar Kristeller, de godfather van de Renaissancestudies. Hij vroeg me of ik het artikel “Epictetus” voor de Catalogus Translationum et Commentariorum wilde schrijven (zie mijn artikel “Epictetus in de 15e en 16e eeuw - Over de Catalogus Translationum et Commentariorum”, Lampas 38 (2005), 65-80). Omdat de leidinggevenden van dit project met een griezelig perfectionisme behept zijn, duurde het tot dit voorjaar voordat deel 9, met daarin mijn stuk over Epictetus, ook inderdaad in druk verscheen.
            Alle goede dingen komen in drieën. Piet Gerbrandy, die ik toevallig had leren kennen bij het maken van een examenbundel Plato 1998, vroeg me of ik voor zijn boek De mens is een dier dat kan denken, Amsterdam 2001, een College van Epictetus wilde vertalen. Een paar jaar later vroeg Carlos Steel, hoogleraar antieke filosofie in Leuven, me toevallig of ik nog een complete vertaling wilde gaan maken: hij had behoefte aan een vertaling van College 4.1 (meteen de langste van allemaal). Nu had ik de smaak te pakken. In verloren uren vertaalde ik af en toe een college, maar echt opschieten deed het niet. Bij toeval leerde ik Rob Brouwer kennen; we kwamen te spreken over onze bezigheden en ik vertelde onder andere over het vertaalwerk dat niet opschoot. Ervaren vertaler als hij is, bood Rob aan mee te gaan werken, een aanbod dat ik met graagte aanvaardde.
            Op 14 april was het dan zo ver: in de week van de klassieken lag Epictetus: Verzameld werk in de winkels. Omdat de uitgeverij niet veel haast maakte met het verzenden van presentexemplaren, ging ik na een paar dagen maar in de winkel zelf een exemplaar aanschaffen. Met een blijde lach op het gezicht bladerde ik het boek door, om na enkele tientallen seconden te ontdekken dat ik een misdruk in handen had gekregen: er ontbrak een compleet katern! “Ja, dat komt in elke drukgang wel een paar keer voor”, meldde de uitgever toen ik hem hierover mailde. En een van die misdrukken had ik in handen gekregen. Toevallig hè? Heeft u al gezien hoe vaak het woord “toeval” in dit stukje voorkomt? Langzamerhand kreeg ik wat moeite in toeval te blijven geloven. Het Noodlot had er natuurlijk voor gezorgd dat ik die misdruk in handen kreeg, om te testen of ik de door Epictetus gepropageerde apatheia wel in voldoende mate geïnternaliseerd had. Gelukkig bleek ik na 25 jaar contact met deze sympathieke filosoof te slagen voor dit examen. Ik heb niet geschreeuwd en getierd: gewoon even terug naar de boekhandel, en daar een nieuw exemplaar gekregen.
            Als u ook zo’n cursus mindfulness wilt volgen, weet u wat u te doen staat: Epictetus lezen! Liefst in het Grieks natuurlijk, maar het kan nu ook in een Nederlandse vertaling.

Gerard Boter

Geen opmerkingen:

Een reactie posten